Из предисловия: двухнедельное сражение велось с обеих сторон малыми силами. С советской стороны сначала 3 000, потом до 6 000 штыков и 500, а потом до 3 000 сабель (к которым надо добавить 3 — 4 тысячи маршевых формирований, в ходе боя включенных в строй) сражались против польских войск, численность которых варьировалась от 4 000 до 5 000 штыков, не пополненных никакими доукомплектованиями. В конце сражения против 9000 штыков и сабель, 9-10 батарей, 5 бронепоездов здесь сражались 5 000 штыков, 5 батарей, 1 бронепоезд. Однако это сражение характеризуется не только своей продолжительностью, свидетельствующей об ожесточенности обороняющихся, но и жестоким, кровавым ходом. Мы потеряли в этом бою не менее 1000 солдат убитыми и ранеными, а советские потери — по признанию самого противника, исключительно тяжелые — наверное, в три раза больше. Из ряда тяжелых боев мы вышли, подавляя врага огнем, отбивая контратаки, побеждая контрнаступлением и маневром. В момент, казалось бы, полной победы мы были выведены из строя, измотаны победой, связаны по фронту и маневром противника во фланг и тыл, разрывающим наши оборонительные позиции.

Таким образом, битва под Волочиском — одно из тех поражений, о которых победители могут говорить без стыда. В то же время это пример тактики оборонительного боя, использованной нашими войсками в 1920 году, с ее хорошими и плохими сторонами — пример, как мне кажется, весьма характерный и заслуживающий анализа.

ZE WSTĘPU: Dwutygodniowa ta bitwa prowadzona była ze stron obu niewielkiemi siłami. Ze strony sowieckiej zrazu 3.000, w końcu do 6.000 bagnetów i 500, a w końcu do 3.000 szabel (do czego trzeba doliczyć 3 — 4.000 formacyj marszowych, w toku bitwy wcielanych w szeregi) walczyło przeciw siłom polskim, wahającym się od cyfry 4.000 do 5.000 bagnetów, nieodświeżonych żadnem uzupełnieniem. Pod koniec bitwy walczy tu 5.000 bagnetów, 5 bateryj, 1 pociąg pancerny, przeciw 9.000 bagnetów i szabel, 9 — 10 baterjom, 5 pociągom pancernym. Jednakże bitwę tę, małą co do liczebności wojsk, cechuje nietylko przewlekłość, świadcząc o zaciętości obrońców, lecz także przebieg gwałtowny i krwawy. Straciliśmy w niej w zabitych i rannych najmniej 1.000 żołnierzy, a straty sowieckie, według własnego wyznania przeciwnika wyjątkowo ciężkie, musiały wynosić ze trzy razy wiecej. Z szeregu ciężkich zmagań wychodziliśmy obronną ręką, krusząc wroga ogniem, odrzucając przeciwuderzeniami, zwyciężając przeciwnatarciem i manewrem. W chwili pełnego, jak się zdało, zwycięstwa, ubezwładnił nas, wyczerpanych zwycięstwem, związanych frontalnie, manewr nieprzyjacielski na flankę i tyły, wydzierając nam krwawo bronioną pozycję.

Bitwa pod Wołoczyskami jest przeto jedną z tych przegranych, o których mogą zwyciężeni mówić bez wstydu. Jest ona zarazem przykładem taktyki walki obronnej, stosowanej przez wojska nasze w 1920 r., z jej stronami dobremi i złemi, przykładem, sądzę, dość typowym i zasługującym na analizę.